>> विकास मेश्राम
युनिसेफ आणि अमेरिकेची स्वतंत्र संशोधन संस्था ‘हेल्थ इफेक्ट्स इन्स्टिटय़ूट’ यांच्या संयुक्त सहकार्याने तयार केलेला अहवाल अलीकडेच प्रसिद्ध करण्यात आला असून या अहवालातील आकडेवारी अस्वस्थ करणारी आहे. या अहवालानुसार गतवर्षी वायू प्रदूषणामुळे 21 लाख हिंदुस्थानी मृत्युमुखी पडले असून त्यामध्ये 1.69 लाख मुले होती, ज्यांनी अजून जग नीट पाहिले नव्हते. हे आकडे नक्कीच त्रासदायक आणि अस्वस्थ करणारे आहेत. चीनमध्येही याच काळात 23 लाख लोकांचा वायू प्रदूषणामुळे मृत्यू झाला आहे. वाहनांच्या गुणवत्तेवर अंकुश ठेवणे, सम-विषम मार्गावर वाहने चालवणे, कारखान्यांमध्ये उत्पादनावर बंदी घालणे, बांधकामावर बंदी घालणे इत्यादी तत्काळ उपाययोजना केल्या जातात. त्यानंतर वर्षभर यंत्रणा निष्क्रिय राहते. दीर्घकालीन उद्दिष्ट ठेवून धोरणे बनवल्याखेरीज या समस्येला आळा घालता येणार नाही.
युनिसेफ आणि अमेरिकेची स्वतंत्र संशोधन संस्था ‘हेल्थ इफेक्ट्स इन्स्टिटय़ूट’ यांच्या संयुक्त सहकार्याने तयार केलेला अहवाल अलीकडेच प्रसिद्ध करण्यात आला असून या अहवालातील आकडेवारी अस्वस्थ करणारी आहे. कारण या अहवालामध्ये 2023 मध्ये वायू प्रदूषणामुळे 21 लाख हिंदुस्थानी मृत्युमुखी पडल्याचे वास्तव समोर आणण्यात आले आहे. पुढे असे म्हटले आहे की, खेदाची गोष्ट म्हणजे मृत्युमुखी पडलेल्यांमध्ये 1.69 लाख मुले होती, ज्यांनी अजून जगही नीट पाहिले नव्हते. हे आकडे त्रासदायक आणि अस्वस्थ करणारे आहेत. त्याचबरोबर या दिशेने आजवर गांभीर्याने प्रयत्न का होत नाहीत? असा प्रश्न धोरणकर्त्यांना विचारण्यास भाग पाडणारेही आहेत.
केवळ हिंदुस्थानच पर्यावरण प्रदूषणाच्या संकटाशी झुंजत आहे असे नाही. चीनमध्येही याच काळात 23 लाख लोकांचा वायू प्रदूषणामुळे मृत्यू झाला आहे. त्यामुळे संपूर्ण जगात या वर्षी मरण पावलेल्या लोकांची एकूण संख्या सुमारे 81 लाख असल्याचे सांगितले जाते. हिंदुस्थान आणि चीनमध्ये वायू प्रदूषणामुळे होणाऱया मृत्यूंच्या एकूण संख्येचा विचार केला तर जागतिक स्तरावर हा आकडा 54 टक्के आहे. ही चिंतेची बाब आहे. आपल्या व्यवस्थेचे अपयश आणि प्रदूषण नियंत्रणात सरकार आणि प्रशासनाचे दुर्लक्ष दर्शवते. प्रदूषण पसरण्याची मुख्य कारणे कोणती आहेत आणि ते कसे रोखता येईल, ही बाब सर्वश्रुत आहे. वाढत्या वायू प्रदूषणामागे रस्त्यांवरील खासगी वाहनांची वाढती संख्या, दर्जेदार इंधनाचा वापर नसणे, उघडय़ावर सुरू असलेली बांधकामे, घातक वायूंचे नियमन नसणे आणि उद्योगधंद्यांतून निघणारा धूर अशी अनेक कारणे आहेत. दुसरीकडे, निवासी वसाहती आणि व्यावसायिक संस्थांचे शास्त्राrय पद्धतीने बांधकाम न होणे हेही प्रदूषण वाढण्याचे एक कारण आहे. किंबहुना, अनियोजित वसाहती आणि बहुमजली इमारतींच्या बांधकामामुळे हवेचा नैसर्गिक प्रवाह विस्कळीत झाला आहे, जो वायू प्रदूषण रोखण्यासाठी उपयुक्त होता. शेतकरी शेतातील कचरा जाळतात म्हणून वायू प्रदूषण होते असे म्हणत सरकार आपली जबाबदारी शेतकऱयांवर टाकून प्रदूषण नियंत्रणाच्या जबाबदारीतून स्वत:ची सुटका करून घेण्याचा प्रयत्न करत आहे; पण केवळ शेतकऱयांना यासाठी जबाबदार धरता येणार नाही.
पर्यावरण प्रदूषण ही 21व्या शतकातील सर्वात मोठी समस्या आहे. दिवसेंदिवस वाढणारी लोकसंख्या, औद्योगिकीकरण, शहरीकरण आणि अनियोजित विकास यामुळे या समस्येत भर पडत आहे. प्रदूषणामुळे जमीन, आकाश, पाणी, हवा… सर्वच प्रदूषित होत आहे, पण आधुनिकतेच्या आणि विकासाच्या आंधळ्या शर्यतीमुळे येणाऱया
पिढय़ा आणि आताच्या लोकसंख्येला खूप मोठी किंमत चुकवावी लागणार आहे, याची पिढय़ा आणि आताच्या लोकसंख्येला खूप मोठी किंमत चुकवावी लागणार आहे, याची कोणालाच चिंता नाही.
प्रदूषित हवा आणि त्याचे परिणाम जाणून घेण्यासाठी शास्त्रज्ञ रोज नवनवीन संशोधनात गुंतले आहेत. प्रदूषित हवेचा गुह्याशीही खोल संबंध असल्याचे नुकत्याच झालेल्या एका संशोधनातून समोर आले आहे. वायू प्रदूषण वाढल्याने लोकांच्या चिंतेत वाढ होत आहे. ताणतणाव आणि कॉर्टिसॉल हार्मोनच्या वाढीचा परिणाम त्यांच्या मेंदूवर होऊ लागतो. ते अस्वस्थ होऊन अनैतिक गुन्हेगारी वर्तन करू लागतात, असे अभ्यासकांचे म्हणणे आहे. संशोधकांच्या मते वायू प्रदूषणाचा केवळ आरोग्यावरच परिणाम होत नाही, तर ते तुमच्या अनैतिक वर्तनालाही जबाबदार आहे. प्रायोगिक अभ्यासानुसार, वायू प्रदूषण आपल्या अनैतिक वर्तनाशी शारीरिक आणि मानसिकदृष्टय़ा जोडलेले आहे. आतापर्यंतचे संशोधनातील पुरावे असे सूचित करतात की, वायू प्रदूषणात वाईट वर्तन वाढवण्याची उच्च क्षमता आहे. बालपणात वायू प्रदूषणाच्या संपर्कात आलेल्या मुलांना किशोरावस्थेत नैराश्य, चिंता आणि इतर मानसिक आरोग्य समस्या निर्माण होऊ शकतात आणि त्यांच्या संपूर्ण जीवनावर परिणाम करू शकतात आणि त्यांच्या विकासाच्या मार्गात अडथळा बनू शकतात. वायू प्रदूषणाच्या उच्च पातळीमुळे लहान, विषारी कण विकसनशील मेंदूमध्ये प्रवेश करतात, ज्यामुळे मेंदूला जळजळ होते. त्यामुळे भावना आणि निर्णय घेण्यास जबाबदार असलेल्या मेंदूच्या भागाचे नुकसान होते. हा अभ्यास ‘जर्नल ऑफ अॅबनॉर्मल चाइल्ड सायकोलॉजी’मध्ये प्रकाशित झाला आहे. हे संशोधन स्वच्छ हवेच्या महत्त्वाबद्दल जागृत करणारे आहे आणि शहरी भागात हिरवाईची किती गरज आहे हे दर्शवते.
वेळोवेळी केलेल्या अनेक अभ्यासांतून असे दिसून आले आहे की, वायू प्रदूषण मेंदूच्या ािढयाकलापांवर परिणाम करण्यास सक्षम आहे. गुन्हेगारी वाढण्याबरोबरच मानसिक आरोग्य बिघडते. मार्च 2019 च्या अभ्यासात असेही दिसून आले होते की विषारी, प्रदूषित हवेच्या संपर्कात असलेल्या किशोरांना मनोविकाराचा धोका जास्त असतो. त्यामुळे शिकण्यात आणि समजण्यात अडचण निर्माण होते व मुलांच्या बुद्धिमत्तेचे प्रमाण कमी होते. शांघायमधील एका अभ्यासात असे आढळून आले आहे की, हवेत सल्फर डायऑक्साईडची उच्च आर्द्रता मनोरुग्णालयात दाखल होण्याचे प्रमाण वाढवते. वायू प्रदूषणामुळे तणाव, चिंता वाढते. न्यूयॉर्कमधील कोलंबिया बिझनेस स्कूलमध्ये झालेल्या संशोधनात संशोधकांना असे आढळून आले की, ज्या ठिकाणी प्रदूषित हवेची पातळी जास्त आहे तेथे गुन्हेगारीचे प्रमाणही जास्त आहे. संशोधनाचे लेखक डॉ. जॅसन जी लू म्हणतात की, वायू प्रदूषणामुळे लोकांचे आरोग्यच खराब होत नाही, तर त्यांची नैतिकताही बिघडू शकते. आम्हाला आढळून आले की, हवेतील विषारी घटक आरोग्य आणि पर्यावरणाला हानी पोहोचवतात आणि लोकांच्या वर्तनावरही परिणाम करतात.
कोलोरॅडो स्टेट युनिव्हर्सिटी आणि मिनेसोटा विद्यापीठातील जेसी बुर्खार्ट आणि सहकाऱयांनी लिहिलेल्या शोधनिबंधानुसार, प्रदूषित गलिच्छ हवेचा श्वास घेणे आाढमक वर्तनाशी संबंधित आहे. अत्यंत प्रदूषित हवा 7 दिवसांच्या आत किशोरवयीन मुलांमध्ये आत्महत्येचा धोका वाढवू शकते. किशोरवयीनांच्या आरोग्यावर करण्यात आलेल्या अभ्यासातही प्रदूषित हवेचा किशोरांच्या रक्तदाबावर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतो याची पुष्टी केली आहे. या अभ्यासाच्या आधारे वायू प्रदूषण कमी केल्याने बालगुन्हेगार कमी होऊ शकतात असा निष्कर्ष आहे.
प्रदूषित हवेचे परिणाम आरोग्य आणि पर्यावरणावरील ज्ञात परिणामांच्या पलीकडे जातात. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार, जगभरातील दहापैकी नऊ लोकांना आता विषारी हवेचा श्वास घेण्यास भाग पाडले जात आहे, परंतु आता सर्व संशोधन आणि अभ्यासावर आधारित आमच्याकडे पुरेसे पुरावे आहेत की, खराब हवेची गुणवत्ता आपल्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी वाईट आहे. या समस्येचा सामना करण्यासाठी राष्ट्रीय आणि स्थानिक सरकारांनी आपल्या देशाचे भविष्य आणि भविष्यातील पिढय़ांचे रक्षण करण्यासाठी अधिक टिकाऊ वाहतूक, कार्यक्षम आणि नूतनीकरणक्षम ऊर्जा उत्पादन आणि वापर आणि कचरा व्यवस्थापन विकसित करून ठोस कृती करणे आवश्यक आहे.
युनिसेफच्या अहवालात गतवर्षी वायू प्रदूषणामुळे मृत्युमुखी पडलेल्या 21 लाख लोकांमध्ये दुर्दैवाने 1,69,400 मुले आहेत, ज्यांचे सरासरी वय पाच वर्षांपेक्षा कमी असल्याचे सांगितले जाते. गरोदर महिलांवर प्रदूषणाच्या घातक परिणामामुळे मुले वेळेआधीच जन्माला येतात आणि त्यांचा शारीरिक विकासही व्यवस्थित होत नाही. त्यामुळे मुलांचे वजन कमी, दमा आणि फुप्फुसाचे आजार होऊ शकतात. नायजेरिया, पाकिस्तान, बांगलादेश, इथिओपिया यांसारख्या अत्यंत गरीब देशांपेक्षा आपल्या देशात वायू प्रदूषणामुळे जास्त मुले मरत आहेत ही आपल्यासाठी चिंतेची बाब आहे. ग्लोबल वॉर्मिंग आणि हवामान बदलाच्या संकटामुळे वायू प्रदूषणामुळे मृत्युमुखी पडणाऱयांची संख्या वाढली आहे. एक अब्ज चाळीस कोटी लोकसंख्या असलेल्या हिंदुस्थानसाठी हे संकट फार मोठे आहे. दक्षिण आशियातील मृत्यूचे सर्वात मोठे कारण वायू प्रदूषण हे आहे. त्यानंतर उच्च रक्तदाब, कुपोषण आणि तंबाखू सेवनामुळे मृत्यू होतात. किंबहुना, गरिबी आणि आर्थिक विषमतेमुळे, मोठय़ा प्रमाणावर लोकसंख्या शक्य असेल त्या मार्गाने उदरनिर्वाह करण्यात गुंतलेली आहे. त्यांचे प्राधान्य प्रदूषणापासून संरक्षणापेक्षा भाकरीला आहे. ढिसाळ कायदे, यंत्रणेचा हलगर्जीपणा आणि जनजागृतीचा अभाव यामुळे वायू प्रदूषण रोखण्यासाठी गांभीर्याने पुढाकार घेता येत नाही. वाहनांच्या गुणवत्तेवर अंकुश ठेवणे, सम-विषम मार्गावर वाहने चालवणे, कारखान्यांमध्ये उत्पादनावर बंदी घालणे, बांधकामावर बंदी घालणे इत्यादी तत्काळ उपाययोजना केल्या जातात, पण त्यानंतर वर्षभर यंत्रणा निष्क्रिय राहते. या पार्श्वभूमीवर दीर्घकालीन उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर ठेवून ही धोरणे का बनवली जात नाहीत आणि त्यांची अंमलबजावणी का होत नाही? वायू प्रदूषणाबाबत गांभीर्याने विचार केला नाही तर येणाऱया पिढय़ांसाठी विकास हा शाप ठरू शकतो.
(लेखक पर्यावरण अभ्यासक आहेत)
