>> योगेश जोशी
श्रावणातील व्रतवैकल्यांचा महत्त्वाचा भाग म्हणजे कथा किंवा त्या व्रताची कहाणी. श्रावण शुद्ध पंचमीला नागपंचमी सण असतो. नागदेवतेप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी हा सण साजरा करण्यात येतो. या दिवशी शेतकरी शेत नांगरत नाही. कोणतेही खोदकाम करत नाही. तसेच घरात महिला तव्यावर काही भाजत नाही, तळत नाही. कापत नाही, शिवत नाही, असे काही नियम या व्रतासाठी पाळण्यात येतात. आता हे निमय पाळण्यामागे नागपंचमीची कहाणी आहे. जाणून घेऊया नागपंचमीची कहाणी…
आटपाट नगर होतं. तिथे एक शेतकरी होता.त्याच्या शेतात एक नागाचं वारूळ होतं. श्रावणमास आला. नागपंचमीचा दिवस होता. शेतकरी नेहमीमाणे नांगर घेऊन शेतात गेला. नांगरता नांगरता वारूळात जी नागांची नागकुळं होती त्यांना नांगराचा फाळ लागला, त्यामुळे ती मेली. काही वेळाने नागीण तिथं आली.आपलं वारूळ पाहू लागली.तो तिथं वारूळ नाही आणि पिल्लेही नाहीत. इकडे तिकडे पाहू लागली तर तिला रक्ताने भिजलेला नांगराचा फाळ दिसला. या शेतकऱ्याच्या नांगरानं माझी पिल्लं मेली. या शेतकऱ्याचा निर्वंश करत बदला घेण्याचा निर्णय तिने घेतला. ती शेतकऱ्याच्या घरी गेली. त्याच्या मुला-बाळांना, लेकीसुनांना आणि शेतकऱ्याला दंश केला. त्या विषाने सर्वजण मरून पडले. त्यानंतर नागीणीला समजलं की त्याची एक मुलगी परगावी आहे, तिलाही दंश करावा म्हणून ती निघाली. ज्या गावी मुलगी दिली होती तिथे ती आली.
तिच्या घरी येऊन पाहिले तर काय त्या मुलीने पाटावर नागीण व त्यांची नऊ नागकुळं काढली आहेत.त्यांची पूजा केली आहे, दुधाचा नैवेद्य दाखविला आहे. नागाला लाह्या, दूर्वा वगैरे वाहिल्या आहेत. पूजा पाहून नागीण संतुष्ट झाली. दूध पिऊन समाधान पावली. मुलीला म्हणाली, बाई, बाई तू कोण आहेस ? तुझे आई-बाप कोठे आहेत ? आवाज ऐकून मुलीने डोळे उघडले. नागीण समोर पाहून ती घाबरली. नागीण म्हणाली, बाई भिऊ नकोस. विचारल्या प्रश्नाचे उत्तर दे. तिने सारी हकीकत सांगितली.ती ऐकून नागिणीला फार वाईट वाटले.
ही आपली भक्तीभावाने पूजा करत आहे, आपलं व्रत पाळत आहे. हिच्या बापाचा आपण निर्वंश करण्याचं आपण ठरवले, ते योग्य नाही, असा विचार करत नागिणीने तिला घडलेली हकीकत सांगितली. मुलीला फार वाईट वाटलं. मग तिने आई-वडिल जिवंत होण्याचा उपाय विचारला. नागिणीने तिला अमृत आणून दिले. ते घेऊन ती माहेरी आली.तिने सर्वांच्या तोंडात अमृत घातलं. सर्व मंडळी जिवंत झाली.सगळयांना आनंद झाला.
तिने वडिलांना घडलेली हकीकत सांगितली.तेव्हा त्यांनी विचारले, हे व्रत कसं करावं ? मुलीने व्रताचा सारा विधी सांगितला व शेवटी सांगितलं की, इतकं काही केलं नाही तरी नागपंचमीच्या दिवशी जमीन खणू नये, भाज्या चिरू नयेत, तव्यावर शिजवू नये, तळलेले खाऊ नये, नागोबाला नमस्कार करावा.तेव्हापासून शेतकरी नागपंचमी पाळू लागला. जशी नागीण त्यांना प्रसन्न झाली, तशी तुम्हा आम्हा होवो. ही साठा उत्तरांची कहाणी पाचा उत्तरी सुफळ संपूर्ण.
अशी कथा नागपंचमीची पौराणिक कथा म्हणून प्रसिद्ध आहे. या कहाणीत सांगितल्याप्रमाणे नागपंचमीचे व्रत केले नाही. तरी या दिवशी शेत नांगरणे, खोदकाम करणे, शिवणे, कापणे, तळणे अशी गोष्टी टाळल्या जातात. मात्र, या मागे साप हा शेतकऱ्यांचा मित्र आहे. तसेच या काळात पावसामुळे साप बिळाबाहेर आलेले असतात. त्यांना विषारी समजून त्यांची हत्या करण्यात येते. जैवविविधता साखळी कायम राहावी, तसेच सर्व साप विषारी नसून काही बिनविषारी आणि उपयुक्त असतात. या हेतूने आपल्या संस्कृतीत या व्रताला स्थान मिळाल्याचे सांगण्यात येते. त्यामुळे फक्त कहाणी सांगणे, हा हेतू नसून यामागे निसर्ग आणि जैवविविधतेचा उदात्त विचार आपल्या संस्कृतीने केला होता, असे दिसून येते.
