>> डॉ. अविनाश भोंडवे
एआयमुळे भविष्यातील आरोग्य सेवा अधिक सुलभ, कार्यक्षम आणि वैयक्तिकृत होणार आहे. तथापि, एआयचा सर्वांना समानतेने फायदा व्हावा यासाठी नैतिक, आर्थिक आणि व्यावहारिक समस्यांचे निराकरण होणे गरजेचे आहे. नवीन औषधांच्या आणि उपकरणांच्या संशोधनांना एआयमुळे गती येते. नवीन औषधे, लसी बाजारात आणण्याशी संबंधित वेळ आणि खर्च कमी होतो. वैद्यकीय क्षेत्रात कृत्रिम बुद्धिमत्तेमुळे आज अनेक क्रांतिकारी बदल आणि आशादायक परिणाम आढळून येत आहेत.
वैद्यकीय क्षेत्रात कृत्रिम बुद्धिमत्तेमुळे आज अनेक क्रांतिकारी बदल आणि आशादायक परिणाम आढळून येत आहेत.
जलद आणि अचूक निदानः अचूक आणि जलद निदान हा वैद्यकीय क्षेत्रात एआयमुळे होणारा मोठा फायदा आहे. उदाहरणच घ्यायचे झाल्यास एक्सरे, सीटीस्कॅन, एमआरआय अशा क्ष-किरणशास्त्राशी संबंधित क्षेत्रात वैद्यकीय प्रतिमांचे निदान जेव्हा तज्ञ डॉक्टर करतात, तेव्हा त्यांच्या लक्षातही न येणाऱ्या बारकाव्यांचे निदान एआय अल्गोरिदमद्वारे क्षणात होते. ट्यूमर किंवा फ्रॅक्चरसारख्या बाबतीत हे बारकावे कमालीचे उपयुक्त ठरतात.
पॅथॉलॉजीः पेशींच्या नमुन्यांमधील कर्करोगाच्या पेशी एआयच्या मदतीने जलद आणि अधिक अचूकपणे ओळखल्या जातात व निदानातल्या त्रुटी कमी होतात.
न्यूरोलॉजीः एआय मॉडेलद्वारा अल्झायमर, पार्किन्सन आणि मज्जासंस्थेसंबंधीच्या असंख्य विकारांची प्रारंभिक चिन्हे सक्षमपणे शोधली जातात.
वैयक्तिकृत उपचारः प्रत्येक रुग्णाची जनुकीय रचना, वैद्यकीय इतिहास, पर्यावरण जीवनशैली वेगळी असते. त्यामुळे एकच औषध सर्वांना लागू पडेल असे नसते. एआयमध्ये या वैयक्तिक वैशिष्टय़ांच्या आधारे प्रत्येक रुग्णासाठी वेगळी वैयक्तिकृत आणि अचूक औषध योजना तयार करता येते. त्यामुळे रुग्ण लवकर बरा होऊ शकतो आणि औषधांचे दुष्परिणाम होण्याची शक्यता नगण्य असते. या पद्धतीचे उपचार कर्करोग, मधुमेह, हृदय-रक्तवाहिन्यांचे आजार अशा गंभीर आजारांच्या उपचारांसाठी उपयुक्त ठरते.
प्रशासकीय कार्यांचे नियोजनः प्रशासकीय कामांमध्ये डॉक्टरांच्या वेळेचा अपव्यय एआयद्वारे कमी होतो. यामध्ये वैद्यकीय नोंदींचे स्वयंचलित दस्तऐवजीकरण होते. रुग्णांच्या नियोजित भेटी कार्यक्षमतेने आखल्या जातात. विमा दाव्यांची प्रक्रिया सुलभ होते. या प्रशासकीय कामाचा भार कमी झाल्याने डॉक्टर आणि परिचारिका रुग्णांच्या काळजीसाठी अधिक वेळ देऊ शकतात.
शस्त्रक्रियांमध्ये अचूकताः एआय संचालित रोबोटिक शस्त्रक्रिया आज मोठय़ा प्रमाणावर केल्या जात आहेत. त्यामध्ये शस्त्रक्रियेदरम्यान अधिक अचूकता आणि नियंत्रण मिळते. गुंतागुंत होण्याचा धोका कमी होतो. रुग्ण लवकर बरा होतो. आजमितीला मेंदू, पचनसंस्था, मूत्रविकार आणि अस्थिरोगशास्त्रामधील कठीण शस्त्रक्रियांमध्ये एआय प्रणालीद्वारे संचालित रोबोट वापरले जात आहेत व त्या अधिक अचूकतेने होत आहेत.
आजारांचे भविष्यसूचक विश्लेषणः अनेक आरोग्य समस्या उद्भवण्यापूर्वी एआय प्रणालीद्वारे रुग्णाच्या सर्वंकष माहितीचे विश्लेषण करून त्याला पुढे उद्भवू शकणाऱ्या आजारांचे भविष्यसूचक विश्लेषण करतात. दीर्घकालीन आजारांच्या उपचारात याचा विशेष उपयोग होतो. उदाहरणार्थ, हृदयरोगाच्या रुग्णांमध्ये शरीरावर परिधान करून वापरल्या जाणाऱ्या उपकरणांद्वारे हृदयविकाराच्या सुरुवातीच्या लक्षणांबद्दल डॉक्टरांना इशारा मिळतो. त्याचप्रमाणे या उपकरणांद्वारे मधुमेही रुग्णांच्या रक्तातील साखरेच्या चढ-उतारांचा अंदाज घेऊन त्यांना जीवनशैलीत बदल सुचवले जातात.
वैद्यकीय संशोधनः नवीन औषधांच्या आणि उपकरणांच्या संशोधनांना एआयमुळे गती येते. नवीन औषधे, लसी बाजारात आणण्याशी संबंधित वेळ आणि खर्च कमी होतो. तत्कालीन उपलब्ध माहितीचे विश्लेषण करून एआय संभाव्य औषध शोधता येते. औषधाच्या परिणामांचा आणि दुष्परिणामांचा अंदाज येतो. दुर्धर आजारांसाठी वैयक्तिकृत औषधांची आखणी केली जाते.
टेलिमेडिसिन आणि आभासी आरोग्य सहाय्यकः टेलिमेडिसिनमध्ये एआयचालित चॅटबॉट्स आणि आभासी सहाय्यक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. त्यामुळे मूलभूत वैद्यकीय सल्ला 24 तासांत केव्हाही घेता येतो. रुग्णाच्या लक्षणाची चाचणी घेऊन रुग्णांना मार्गदर्शन करता येते. औषधे घेण्याच्या आणि पुनर्तपासणीच्या वेळांची रुग्णांना आठवण केली जाते. दुर्गम भागात जिथे वैद्यकीय सोयी आणि डॉक्टर्स उपलब्ध नसतात तिथे याचे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.
सार्वजनिक आरोग्यः एआयद्वारे महामारी किंवा संसर्गाचे हॉटस्पॉट्स शोधणे, प्रसाराचा मागोवा घेणे, त्या साथीकरिता उपयुक्त लस आणि औषधे शोधून काढणे याबाबतीत मार्गदर्शन होते. एआयच्या वापराने चुकीच्या माहितीशी लढा देऊन अचूक आरोग्य माहिती प्रसारित करता येते.
समस्या आणि नैतिकताः वैद्यकीय क्षेत्रातील एआयच्या वापरामुळे कमालीची अचूकता आणि उपचारांचे नवे सुरक्षित पर्याय उपलब्ध होणार असले तरी त्यातून अनेक समस्या उभ्या राहू शकतात. त्यांच्याकडे संशोधकांनी आणि प्रशासनाने लक्ष देणे आवश्यक आहे.
रुग्णांच्या माहितीबाबत गोपनीयताः वैद्यकीय नीतिमत्तेनुसार प्रत्येक रुग्णाच्या आरोग्याची व आजारांची माहिती सुरक्षित आणि गोपनीय ठेवण्याची गरज असते. एआयमध्ये ही गोपनीयता नष्ट होऊन ही माहिती जगजाहीर होण्याची शक्यता असते.
भेदभावः एआयच्या विविध कार्यप्रणालींमध्ये माहिती गोळा करताना वांशिक भेदभाव होण्याची शक्यता वर्तवली जाते. त्यामधून रुग्णांच्या उपचारांमध्ये असमानता निर्माण होऊ शकते. हे टाळण्यासाठी एआय सिस्टम्समध्ये वापरली जाणारी माहिती विशेषरीत्या एकत्रित करून त्याची अंमलबजावणी व्हायला हवी.
सहृदयताः रुग्णांच्या उपचाराबाबत आणि निदानांबाबत वैद्यकीय निर्णय घेण्यामध्ये एआयने मानवाची निर्णयक्षमता वाढवणे आवश्यक आहे. मानवी डॉक्टरांच्या उपचारात सहृदयता असते. मानवी डॉक्टरांची जागा घेऊन येणाऱ्या रोबोटमध्ये हा दृष्टिकोन नसेल.
एआयमुळे भविष्यातील आरोग्य सेवा अधिक सुलभ, कार्यक्षम आणि वैयक्तिकृत होणार आहे. तथापि, एआयचा सर्वांना समानतेने फायदा व्हावा यासाठी नैतिक, आर्थिक आणि व्यावहारिक समस्यांचे निराकरण होणे गरजेचे आहे.
