>> प्रा. डॉ. नानासाहेब थोरात
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या वैद्यकीय अहवालानुसार आणि गेल्या शंभर वर्षांत झालेल्या संशोधनानुसार जीबीएस म्हणजेच गुलियन बॅरे सिंड्रोम ही अशी स्थिती आहे, ज्यामध्ये आपली स्वतःची रोगप्रतिकारक शक्ती आपल्याच परिघीय मज्जासंस्थेच्या भागावर (नर्व्हस सिस्टीमवर) हल्ला करते आणि हे आपल्या प्रतिकारशक्तीच्या अनवधानाने होते. हा सिंड्रोम स्नायूंच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवणाऱया तसेच वेदना, शरीराचे तापमान आणि स्पर्श संवेदना प्रसारित करणाऱया मज्जातंतूंना प्रभावित करतो. जीबीएस आजारावरील संशोधनाचे क्षेत्र विकसित होत असताना चालू असलेल्या अभ्यासांचे उद्दिष्ट उपचार आणि रोगनिदानविषयक मॉडेलिंगमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक आहे.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या वैद्यकीय अहवालानुसार आणि गेल्या शंभर वर्षांत झालेल्या संशोधनानुसार जीबीएस ही अशी स्थिती आहे, ज्यामध्ये आपली स्वतःची रोगप्रतिकारक शक्ती आपल्याच परिघीय मज्जासंस्थेच्या भागावर (नर्व्हस सिस्टीमवर) हल्ला करते आणि हे आपल्या प्रतिकारशक्तीच्या अनवधानाने होते. हा सिंड्रोम स्नायूंच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवणाऱ्या तसेच वेदना, शरीराचे तापमान आणि स्पर्श संवेदना प्रसारित करणाऱ्या मज्जातंतूंना प्रभावित करतो. परिघीय मज्जासंस्था हे एक मज्जातंतूंचे जाळे आहे, जे मेंदू आणि पाठीच्या कण्यापासून शरीराच्या उर्वरित भागात सिग्नल वाहून नेते. त्यामुळे आपल्याला अनेक प्रकारच्या संवेदना जाणवतात.
जीबीएस हा अचानक सुरू होतो आणि काही तास, दिवस किंवा आठवडय़ांच्या कालावधीत त्याची तीव्रता वाढू शकते, जोपर्यंत काही विशिष्ट स्नायूंचा वापर केला जाऊ शकत नाही. जीबीएसची काही प्रकरणे अतिशय सौम्य असतात आणि रुग्णांना फक्त अशक्तपणा किंवा कमकुवतपणा जाणवतो. इतरांना जवळजवळ विनाशकारी अर्धांगवायू होतो. त्यामुळे व्यक्ती स्वतःहून श्वास घेऊ शकत नाही. या प्रकरणांमध्ये हा विकार जीवघेणा असतो – श्वासोच्छ्वास, रक्तदाब किंवा हृदयाच्या गतीमध्ये खूपच बदल होतो आणि तो जीवघेणा ठरतो. सुदैवाने बहुतेक रुग्ण अखेरीस जीबीएसच्या सर्वात गंभीर प्रकरणांमधूनही बरे होता, पण त्यानंतर या लोकांमध्ये काही अशक्तपणा सुरू राहू शकतो.
गुलियन बॅरे सिंड्रोमची मुखत्वेकरून ही लक्षणे आहेत – अशक्तपणा किंवा मुंग्या येणे. या मुंग्या पायांपासून सुरू होतात आणि पुढे त्या हात आणि चेहऱयापर्यंत जातात. चेहऱयावरील पाय, हात किंवा स्नायूंचा अर्धांगवायू, श्वास घेण्यात अडचण, बोलण्याची आणि गिळण्याची क्षमता कमी होणे, तिथे त्रास होणे, चालण्यात अडचण, दीर्घकाळापर्यंत अतिसार इत्यादी.
जीबीएसवर केल्या जाणाऱया उपचारांमध्ये रुग्णांचे बारकाईने निरीक्षण करणे आवश्यक आहे आणि वरील लक्षणे दिसत असतील त्यांना रुग्णालयात दाखल केले पाहिजे. या रुग्णांचे श्वास, हृदयाचे ठोके आणि रक्तदाब यांचे बारकाईने निरीक्षण करणे आवश्यक आहे. दुर्दैवाने फक्त जीबीएससाठी कोणताही ज्ञात उपचार नाही. तथापि इतर सहाय्यक उपचारांमुळे लक्षणे सुधारण्यास मदत होऊ शकते. जीबीएससाठीचा उपचार सामान्यतः इम्युनोथेरपीने (प्रतिकारशक्तीला एखाद्या आजाराविरुद्ध लढण्यासाठी मार्गदर्शन किंवा तयार करणे) केला जातो. उदाहरणार्थ, प्लाझ्मा देणे किंवा रक्तातून इम्युनोग्लोबुलिन देणे. स्नायू कमकुवत राहिल्यास रुग्णांना इतर वैद्यकीय सेवांची आवश्यकता असू शकते.
जीबीएस कशामुळे होतो, याचे नेमके कारण माहीत नाही. हा आजार सहसा श्वसन किंवा पचनमार्गाच्या संसर्गानंतर काही दिवस किंवा आठवडय़ांत बळावतो. सामान्यतः, पॅम्पिलोबॅटरचा संसर्ग हा एक प्रकारचा जिवाणू बहुतेक वेळा कमी शिजवलेल्या पोल्ट्रीमध्ये (चिकन) आढळतो. इन्फ्लुएंझा व्हायरस, सायटोमेगॅलव्हायरस, एपस्टाईन बॅर व्हायरस, झिका व्हायरस, हिपॅटायटीस ए, बी, सी आणि ई, एचआयव्ही व्हायरस, मायकोप्लाझ्मा न्यूमोनिया, शस्त्रक्रिया, आघात, हॉजकिन लिम्पह्मा, क्वचितच इन्फ्लुएंझा लसीकरण किंवा बालपण लसीकरण, कोविड-19 विषाणू हीसुद्धा याची कारणे असू शकतात.
जीबीएस आजार आपल्या नसांना प्रभावित करतो. कारण मज्जातंतूच आपल्या हालचाली आणि शरीराची कार्ये नियंत्रित करतात. गुलियन बॅरे सिंड्रोम असलेल्या लोकांना हा अनुभव येऊ शकतो. अशक्तपणा किंवा अर्धांगवायू तुमचा श्वास नियंत्रित करणाऱया स्नायूंमध्ये तो पसरू शकतो. जीबीएस असलेले बहुतेक लोक पूर्णपणे बरे होतात किंवा कमी अधिक प्रमाणात कमजोरी अनुभवतात. रक्तदाब चढ-उतार आणि हृदयाची अनियमित लय हे जीबीएसचे सामान्य दुष्परिणाम आहेत. जीबीएसची लागण झालेल्या एक तृतीयांश लोकांना मज्जातंतूचा त्रास होतो, पण तो औषधाने कमी होऊ शकतो. जीबीएसमुळे हालचाल नसलेल्या लोकांना रक्ताच्या गुठळ्या होण्याचा धोका असतो. जोपर्यंत ते स्वतंत्रपणे चालण्यास सक्षम होत नाही, तोपर्यंत त्यांना रक्त पातळ करणारे औषध घ्यावे लागते आणि रक्तप्रवाह सुधारण्यासाठी सपोर्ट स्टॉकिंग्ज घालावे लागतात.
हा लेख पूर्ण होईपर्यंत भारतात तीन लोकांचा मृत्यू झाला असून त्यामधील दोन महाराष्ट्रातील आहेत. पश्चिम बंगालमध्येही तीन लोकांचा मृत्यू याच आजाराने झाल्याचे रिपोर्ट येत आहेत. आज महाराष्ट्रात शंभरपेक्षा अधिक रुग्ण असून पुणे, सोलापूर,कोलकाता, हैदराबादमध्ये याचे रुग्ण आढळून येत आहेत.
दूषित पाणी आणि अन्न हेच आज तरी या आजाराचे मुख्य कारण दिसत आहे. सन 2019 मध्ये ठाण्यातील नीलेश अभंग हे या आजारातून खूप महिन्यांच्या जीवघेण्या संघर्षानंतर पूर्णपणे बरे झाले. त्यांच्याशी चर्चा केल्यानंतर त्यांनासुद्धा वरील सर्वच लक्षणे दिसून आली होती. प्रदूषण अनेक प्रकारचे असते. त्यामधील पाणी आणि वायू यांचे प्रदूषण मानवी आरोग्यावर थेटपणे परिणाम करणारे असते. त्यातच पाणी प्रदूषण आणि दलदल हे एकत्र आले तर हा आजार आसपासच्या लोकांना होण्याची शयता जागतिक आरोग्य संघटनेनेसुद्धा याआधी वर्तविली होती. जरी जिवाणू आणि विषाणुजन्य संसर्ग ही जीबीएसची सामान्य कारणे असली तरी राज्यातील आरोग्य अधिकाऱ्यांना शंका आहे की, महाराष्ट्रात जीबीएसचा सध्याचा प्रादुर्भाव दूषित पाण्याशी संबंधित असू शकतो.
जीबीएस आजारावरील संशोधनाचे क्षेत्र विकसित होत असताना चालू असलेल्या अभ्यासांचे उद्दिष्ट निदान, उपचार आणि रोगनिदानविषयक मॉडेलिंगमध्ये सुधारणा करणे आवश्यक आहे. ही मार्गदर्शक तत्त्वे नियमितपणे अद्ययावत करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, परिघीय मज्जातंतूंचे अल्ट्रासाऊंड इमेजिंग संभाव्य निदान साधन म्हणून उदयास येत आहे. याचा मार्गदर्शक तत्त्वांच्या भविष्यातील निदान पद्धतीमध्ये समावेश करावा लागेल. जीबीएस रुग्णांनी दीर्घकालीन परिणामांना कसे मोजायचे आणि त्याचा अंदाज कसा लावायचा याबद्दल संशोधन चालू आहे. जीबीएसच्या जगभरातील व्यवस्थापनात आणखी सुधारणा करण्यासाठी ऑनलाइन माहिती संसाधने, प्रशिक्षण सामग्री आणि अध्यापन अभ्यासक्रमांच्या विकासासाठी आधार म्हणून या सर्वसहमती अहवालाचा वापर करण्याचे ध्येय सरकारी आरोग्य संस्थेने ठेवले पाहिजे. ही संसाधने लिनिकल न्यूरोलॉजिस्ट तसेच जीबीएस असलेले रुग्ण आणि त्यांच्या नातेवाईकांसह आरोग्य सेवा कर्मचाऱयांपर्यंत पोहोचली पाहिजेत हाच सध्या तरी योग्य मार्ग दिसत आहे.
