<<< डॉ. मुकुंद कुळे
ज्या काळात हे पारंपरिक कुळाचार विधी जन्माला आले, तेव्हा मानवाला निसर्गात घडणाऱ्या विविध गोष्टींमागील कार्यकारण भावाचं आकलन झालं नव्हतं. त्याने आजूबाजूला घडणाऱ्या सगळ्याच गोष्टींसाठी निसर्गातील शक्तींनाच कारण मानलं आणि त्यांची पूजाअर्चा सुरू केली. ही पूजाअर्चा किंवा विधींचे हक्क नंतरच्या काळात एका विशिष्ट वर्गाच्या हातात गेल्यावर त्या विधींना सात्त्विक-नैतिक भाव प्राप्त न होता ते उग्र आणि भयंकर राहिले. त्यामुळेच त्यातली नाट्यात्मक नि कलात्मकता राहिली. ती नाट्यात्मकता आज वेगवेगळ्या कला माध्यमांमध्ये वापरायला हरकत नाही!
गोंधळ-जागरण-भराडासारखे कुळाचार-कुलविधी किंवा गावबांधणी-मांड यांसारख्या परंपरेने चालत आलेल्या धार्मिक विधिविधानांत नाट्य किती ठासून भरलेलं असतं, याचा आपण सहसा विचार करत नाही. केवळ परंपराशील म्हणून ते नाकारण्याकडेच आपला कल असतो, परंतु कुळाचार वा वार्षिक ग्रामविधी म्हणून केल्या जाणाऱ्या विधिविधानांत किती प्रभावी नाट्यात्मकता असते ते अगदी अलीकडेच ‘कांतार’ या सिनेमाने सिद्ध करून दाखवलं.
या सिनेमाचा लेखक-दिग्दर्शक आणि नायकही असलेल्या ऋषभ शेट्टीने आपल्या तुळुनाडू (प्रामुख्याने तुळू बोलीभाषा असलेला दक्षिण कन्नड प्रदेश) प्रदेशातील आदिवासींच्या ‘भूतकोला’ या वार्षिक उत्सवातील विधींच्या वापरातून सिनेमा एका वेगळ्याच उंचीला नेला. या विधींच्या वापरामुळेच आशयाच्या दृष्टीने सिनेमा अगदी तोकडा असतानाही परिणामाच्या दृष्टीने तो भलताच टोकदार झाला आहे.
खरं तर आजच्या काळाच्या चौकटीत परंपरेने चालत आलेली धार्मिक विधिविधानं एखाद्याला अविवेकी-अतार्किक वाटतील आणि तशी ती आहेतही. मात्र या धार्मिक विधिविधानांच्या मुळाशी समूह मनाला आकर्षित करणारी असलेली आवाहकता आपण लक्षात घेत नाही. त्या आवाहकतेमुळेच आजही ग्रामीण भागात वसलेला साठ-सत्तर टक्के समाज या पारंपरिक अतर्क्य नि अगम्य विधिविधानांना धरून आहे. निसर्गसंवादी असलेल्या लोकसंस्कृती आणि आदिवासी संस्कृतीत आजही एखादा पशुपक्षी, दगड किंवा वृक्षवल्ली देवतासमान मानल्या जातात. ‘कांतार’ सिनेमात आदिवासींच्या वार्षिक कोला उत्सवात ज्या देवतांचं स्मरण आणि जागरण दाखवलेलं आहे, त्याही एक प्रकारे पशू (पांजुर्ली-रानडुक्कर) आणि दगडरूपीच (गुलिगा-दगडाच्या स्वरूपातील देव) आहेत. ग्रामीण भागातील या देवता म्हणजे वेगवेगळ्या क्षेत्रांचं रक्षण करणारे क्षेत्रपाळ देवच आहेत. मात्र ते नेहमीच देवतास्वरूप असण्याचं कारण नाही.
अनेकदा ते पितर किंवा आत्मास्वरूपही असतात. ‘कांतार’ सिनेमात दाखवण्यात आलेले देव हे असेच देवतारूपी नसून ते आत्मारूपी आहेत. क्षेत्रपाळ म्हणून नावारूपाला येणारा देव किंवा आत्मा म्हणजे प्रत्यक्षात त्या-त्या प्रदेशात-समूहात होऊन गेलेली एखादी लोकोत्तर व्यक्तीच असते. फक्त मृत्यू पावल्यानंतर त्या व्यक्तीला पशू किंवा दगड रूपात पुजलं-भजलं जातं. याच अर्थाने कोकण किंवा महाराष्ट्राच्या इतरही प्रदेशांतील वेतोबा-बिरोबा-जोतिबा हे एक प्रकारे क्षेत्रपाळ देव आहेत आणि परंपरेने चालत आलेल्या त्यांच्या विधिविधानांत ज्याप्रमाणे धार्मिकता आहे, त्याचप्रमाणे नाट्यात्मकताही आहे. मात्र दक्षिणेकडे ज्याप्रमाणे प्राचीन परंपरांचं अवगाहन करून त्यांचा वापर विविध कलांमध्ये (नाटक-सिनेमा-नृत्य-संगीत) केला जातो, तसा तो आपल्याकडे केला जात नाही!
‘कांतार’ सिनेमात जो भूतकोला उत्सव दाखवलेला आहे, तो विशिष्ट प्रदेशातील समूहाचा वार्षिक उत्सव असून तो एक प्रकारे गावबांधणीचा विधी आहे. गावबांधणीचा विधी म्हणजे गावावर कोणतंही अरिष्ट येऊ नये किंवा एखादं अरिष्ट आलेलं असेल तर ते दूर करण्यासाठी देवाला किंवा पितराच्या आत्म्याला आवाहन करून त्यांचं आगमन झाल्यावर त्यांना त्यावरचा उपाय विचारला जातो. हा सगळा जो देव किंवा पितरांशी संवाद साधण्याचा विधी असतो तो अतिशय नाट्यात्मक असतो. मुख्य म्हणजे प्रत्यक्ष देव किंवा पितरांच्या आगमनाआधी या सगळ्यासाठी एक भारित भूमी तयार केली जाते. ही भारित भूमी म्हणजे एक प्रकारचा या उत्सवासाठीचा रंगमंचच असतो.
विविध प्रकारची वाद्यं आणि त्या वाद्यांच्या संगतीने म्हटलेली देव किंवा पितरांच्या गाण्यांतून उत्सवासाठी आवश्यक ती वातावरण निर्मिती होत असते. तुळुनाडूमध्ये या प्रकारच्या गाण्यांना ‘पाड्दाना’ असं म्हटलं जातं. ही गाणी म्हणजे पितरांना गाण्यांतून केलेलं आवाहन असतं. या गाण्यांना प्रतिसाद देत पांजुर्ली किंवा गुळिगा या त्या समाजांसाठी देवस्वरूप असलेल्या पितरांच्या आत्म्याचं आगमन होतं आणि मग त्या गावाच्या-समूहाच्या प्रश्नांचं-समस्यांचं निराकरण ही देवतारूपी पितरं करतात.
‘कांतार’ सिनेमात दाखवण्यात आलेले देव (मग तो पांजुर्ली असो किंवा गुळिगा) हे सर्जक-संरक्षक असे प्रेतात्मे आहेत. ते गावाच्या-समूहाच्या भल्यासाठी कार्यरत आहेत. त्यामुळेच त्यांच्या नावाने दरवर्षी भूतकोला उत्सव साजरा केला जातो. गंमत म्हणजे तुळुनाडूमध्ये असे पांजुर्ली किंवा गुळिगासारखे किमान हजारेक संरक्षक देव-पितरं आहेत आणि त्यात वीस-पंचवीस मुस्लीम समाजातील आहेत. तुळू धार्मिक आचार-विचारांशी एकरूप होऊन नंतरच्या काळात तिथे आलेल्या मुस्लिम समाजाने मूळ समाजांच्या धर्तीवर आपलेही पितररूपी देव निर्माण केले.
‘कांतार’ या शब्दाचा अर्थ आहे जंगल! जंगल आणि त्यातील पशुपक्षी व माणसांच्या संरक्षणाचं काम पांजुर्लीसारखे पितरदेव करतात. या पांजुर्लीची म्हणजेच रानडुकराचीही तुळू भाषिकांत एक लोककथा प्रचलित आहे. तुळू लोककथेतील डुकरांच्या नर-मादीच्या एका जोडीला याच कारणास्तव सामान्यांचा कैवारी असलेला शंकर मारतो, परंतु त्यांच्या गोंडस पिलांनाही तो मारायला निघतो तेव्हा पार्वती मधे येते आणि त्या पिलांना वाचवते. पार्वतीच्या मध्यस्थीमुळेच शंकर त्या पिलांना सोडतो. मात्र एका अटीवर… तुम्ही शेतकऱ्यांच्या शेतीचं नुकसान करायचं नाही, तर तिचं रक्षण करायचं! तेव्हापासून तुळुनाडूच्या काही प्रदेशांत पांजुर्ली म्हणजे रानडुक्कर तेथील स्थानिक समाजाचा संरक्षक देव बनलेला आहे. तो समाज आपल्या गावबांधणीच्या विधीच्या वेळी जेव्हा पितरांना आमंत्रित करतो, तेव्हा ते पवित्र पितर किंवा प्रेतात्मे या पांजुर्लीच्या रूपातच अवतरतात.
तुळुनाडूमधील इतर प्रेतात्मे किंवा त्यांच्या स्वरूपाविषयी विशेष माहिती नाही, परंतु तुळू लोककथा काहीही असली तरी ‘कांतार’ सिनेमात कोला उत्सवाची भूतदेवता म्हणून पांजुर्लीचे केलेले उपयोजन एकदम खास आहे. खास अशासाठी की, आपल्याकडच्या कोकण प्रांतापासून ते अनेक ठिकाणच्या लोककथांमध्ये आणि समूह मनातदेखील रानडुकरावर कायमच भुताप्रेताची सावली असल्याचं मानण्यात आलेलं आहे. ‘कांतार’मध्ये पांजुर्ली म्हणजेच रानडुक्कर हा परंपरेने संरक्षक प्रेतात्मा म्हणून आलेला आहे. मात्र तरीही प्रसंगी तो तारक आणि मारक दोन्ही प्रकारचा असू शकतो.
ग्रामीण भागातील गावबांधणीसारखे जेवढे पारंपरिक विधी असतात, त्यांचं पौरोहित्य म्हणजेच पुजारीपण परंपरेने एका कुटुंबाकडेच असतं. या मंडळींना अनेकदा गुरव किंवा भगत असं म्हटलं जातं. गाण्या-बजावण्यातून पवित्र देव किंवा पितरांची भाकणूक सुरू झाली की, भावनांच्या एका परमोच्च क्षणी ही भगत मंडळी ट्रान्समध्ये जातात. मग त्यांचं शरीर पवित्र आत्मा धारण करतं आणि गाव सुनावणी घेतं. अशा वेळी पवित्र आत्म्याच्या मनाजोगतं घडलं तर ठीक, पण एखाद्याने त्याचा अवमान केला, निंदा केली तर तो आत्मा संतापतो आणि अद्दलही घडवतो.
‘कांतार’ सिनेमात सगळ्यात प्रभावी काही असलं तर हेच आहे. पवित्र आत्मा गुरवाच्या-भगताच्या शरीरात येण्यापासून ते गुरवाचा पेहराव, चेहऱ्यावरील रंगरंगोटी (कथकली आणि यक्षगानमधील कलावंतांशी साधर्म्य असणारी), भूतकोला उत्सवासाठी सुपारीच्या फुलांची केलेली सजावट, चिडल्यावर पवित्र आत्म्याने संतापून भाताच्या लाह्यांचे भरलेले बकाणे आणि अग्नी हातात घेऊन जंगलात ठोकलेली धाव… सारं काही भलतंच नाट्यात्मक आणि भारावून टाकणारं. एकाच वेळी रौद्र आणि अद्भुत रसांचं दर्शन घडवणारं. म्हणूनच भूतकोला उत्सवातील नाट्यात्मक विधींचा ऋषभ शेट्टीने आपल्या सिनेमासाठी करून घेतलेला वापर कल्पक आणि प्रभावी आहे. मात्र यात ऋषभ शेट्टीने एक गडबड केलीय. त्याने सिनेमाच्या क्लायमॅक्सला ‘वराह रूपम’ या संस्कृत श्लोकाचा वापर करून आदिवासींचा देव असलेल्या पांजुर्लीचा संबंध विष्णूच्या वराह अवताराशी जोडलाय. तो चुकीचा आहे.
प्रत्यक्षात आदिवासींच्या देवांचा नि वैदिक वा हिंदू धर्मातील देवांचा एकमेकांशी काहीही संबंध नाही. आदिवासी संस्कृती ही आदिम असून नंतरच्या काळात विकसित झालेल्या सर्व संस्कृतींपासून भिन्न आहे. तसंच हे जे क्षेत्रीय देव किंवा पवित्र आत्मे असतात, ते कायमच सामाजिक-सांस्कृतिकदृष्ट्या निम्न स्तरातील समूहांतून आकाराला आलेले असतात आणि म्हणून ते बव्हंशी उग्रही असतात, परंतु ऋषभ शेट्टीने ‘कांतार’ सिनेमाच्या शेवटी विष्णूच्या वराह अवताराशी संबंधित श्लोक टाकून एक प्रकारे आदिवासी संस्कृती नि त्यांचे देव हे हिंदू धर्माचाच भाग असल्याचे दाखवण्याचा प्रयत्न केला आहे. मात्र आदिवासींचे देव-धर्म हे प्रस्थापितांच्या हिंदू धर्म नि देवांपेक्षा कायमच वेगळे होते आणि आहेत.
…तरीही परंपरेने चालत आलेल्या भूतकोलासारख्या विधिनाट्याचा आपल्या सिनेमासाठी अचूक वापर केल्याबद्दल ऋषभ शेट्टीचं कौतुक करायला हवं. यात काळाच्या मागे खेचणाऱ्या पारंपरिक विधींचं समर्थन करण्याचा हेतू नाही, परंतु त्या विधींमधील नाट्यात्मकता जतन व्हायला काय हरकत आहे? तेव्हा जुन्या प्रथा-परंपरांतील विधिविधानांचं उपयोजन आजच्या आधुनिक काळात संपलेलं असलं तरी त्यातील नाट्यात्मकता वेगवेगळ्या कला माध्यमांमध्ये वापरायला हरकत नाही!
