>>डॉ. मुकुंद कुळे
काल आषाढ लागलादेखील अन् तरी महाराष्ट्रात अद्याप पावसाचा पत्ता नाही. वेधशाळा अंदाज व्यक्त करतेय खरी, पण पाऊस काही तिला जुमानायला तयार नाही. ढग तर दाटून येतात, पण वारा त्यांना कुठे उडवून नेतो कुणास ठाऊक! रोहिणी, मृग, आर्द्रा ही पावसाची सुरुवातीची नक्षत्रं अशीच सुकी सरत चाललीत. पावसाने दिलेली ही ओढ साऱयांच्याच कंठाशी आलीय… पण आता ज्येष्ठ सरलाय, आषाढ सुरू झालाय. आता बघता बघता पावसाच्या सरी कोसळू लागतील. नजरेसमोरचं क्षणांत दिसेनासं होईल. सारं वातावरणच बदलून जाईल. तना-मनावरचा ताण हलका होईल अन् मग बघा, प्रत्येकजण अलगद तरळणारं मोरपीस होईल.
आषाढाची हूल-चाहूल जरी लागली तरी निसर्गच नाही, सगळ्यांना सर्जनाचे पंख फुटतात. प्रतिमा-प्रतीकांच्या अवकाशात सर्वजण सुखेनैव संचार करू लागतात. सर्वत्र प्रतिभाविलासाचा साक्षात्कारी खेळ रंगतो. ही किमया प्रत्येकाच्या तना-मनात नवनिर्मितीचं बीज पेरणाऱया आषाढ मासातील पावसाच्या थेंबाची असतेच; पण त्याचबरोबर कविकुलगुरू कालिदासाच्या कल्पनातीत उपमाविलासाचीही असते. ‘मेघदूता’तल्या शापग्रस्त यक्षाने आषाढाच्या पहिल्या दिवशी मेघाकरवी आपल्या प्रेयसीला प्रेमसंदेश दिला खरा… तेव्हापासून ‘आषाढ’, ‘कालिदास’ आणि ‘मेघदूत’ हे हिंदुस्थानींसाठीच नाही, तर जगभरातल्या कलाकार-रसिकांसाठी समानार्थी शब्द झाले. कारण आषाढाच्या पहिल्या दिवशी यक्षाने म्हणजेच कालिदासाने केवळ जलाकार असलेल्या निर्जीव घनाला सजीव कल्पून त्याला थेट आपला दूत केले. मेघाला दूत करण्याची कालिदासाची ही कल्पनाच एवढी अकल्पनीय होती की, त्यानंतर तेवढा सुरेख कल्पनाविलास दुसरा झालेला नाही. ‘उपमा कालिदासस्य’ म्हणतात ते उगीच नाही!
मात्र केवळ ‘मेघदूत’ नाही; ‘ऋतुसंहार’, ‘कुमारसंभव’, ‘रघुवंश’ ही महाकाव्यं आणि ‘विक्रमोर्वशीयम्’, ‘मालविकाग्निमित्रम्’ आणि ‘अभिज्ञान शाकुंतलम्’ ही नाटकं… सर्वच साहित्यकृतींत कालिदासाच्या उपमा-उत्प्रेक्षांनी बहार आणलेली आहे. विशेषत कालिदासाची वर्णनशैली. प्रणय आणि शोक या भावना म्हणजे त्याच्या लेखनातली बलस्थानं. ती व्यक्त करताना तो आपली सारी प्रतिभाशक्ती पणाला लावतो. उदाहरणार्थ, ‘विक्रमोर्वशीयम्’मध्ये त्याने रंगवलेला शंतनू आणि ऊर्वशीतला प्रणयरंग असो किंवा ‘रघुवंश’मध्ये छातीवर फुलमाला पडून इंदुमती मृत्युमुखी पडल्यावर अजराजाने केलेल्या विलापातील शोकात्म भाव असो… दोन्ही भाव खूप खरे वाटतात. कारण दृश्याला-प्रसंगाला विश्वासार्हता प्राप्त होण्यासाठी कलाकार आणि कलाकृतीत आवश्यक असलेला स्पेस कालिदास देतो. कालिदासात असलेल्या या गुणांमुळेच त्र्यं. वि. सरदेशमुख यांच्यासारख्या लेखक-समीक्षक असलेल्या तत्त्वज्ञ व्यक्तीलादेखील कालिदास भावला असावा आणि त्यांनी आयुष्याच्या उत्तरार्धात त्याच्या साहित्याचा मागोवा घेण्याचा प्रयत्न केला असावा. त्यांनी घेतलेल्या या मागोव्याचं फलित म्हणजेच काही वर्षांपूर्वी प्रकाशित झालेलं ‘कालिदास आणि शाकुंतल ः एक अर्घ्यदान’ हे त्यांचं पुस्तक! कालिदास हा सरदेशमुख यांना सुखदुःखाच्या प्रसंगी हाकाटी न घालताही हजर राहणाऱया सुहृदासारखा वाटायचा. त्यामुळेच जेव्हा वयोमानामुळे कालिदासावर व्याख्यानं देण्यासाठी बाहेर पडणं बंद झालं तेव्हा त्यांनी आषाढाच्या पहिल्या दिवशी कालिदासाच्या स्मरणाचा उत्सव साजरा करण्यासाठी मित्रांनाच घरी बोलवायला सुरुवात केली. या उत्सवाला त्यांनी नावही सुरेख दिलं होतं- मित्रसंध्या!
सरदेशमुख यांनी वेळोवेळी कालिदासावरच्या व्याख्यानांच्या निमित्ताने केलेल्या टिपणांतूनच त्यांचं ‘कालिदास आणि शाकुंतल ः एक अर्घ्यदान’ हे पुस्तक साकारलं आहे. साहित्यकृती म्हणून हे पुस्तक परिपूर्ण नाही. कारण सरदेशमुखांच्या मृत्यूनंतर ते त्यांच्या अपूर्ण टिपणांतून साकार झालं आहे. मात्र सोलापूरचे कवी नितीन वैद्य यांच्या अथक परिश्रमांमुळे किमान हे पुस्तक आशयदृष्टय़ा देखण्या स्वरूपात वाचकांसमोर आलं आणि कालिदास, त्याचा काळ, तत्कालीन रंगसंकेत, जागतिक साहित्याच्या परिप्रेक्ष्यात कालिदासाचं साहित्य… अशी वेगळी माहिती पुढे आली.
या पुस्तकाच्या पहिल्या भागात सरदेशमुखांनी रवींद्रनाथ टागोरांपासून श्री अरविंदांपर्यंतच्या थोरांना कालिदासाने कसं वेडं केलं, त्याचं विवेचन केलं आहे. रवींद्रनाथांनी निसर्गाच्या सान्निध्यात शांतिनिकेतन-विश्वनिकेतन सुरू केलं, त्यामागे कालिदासाच्या साहित्याचीच प्रेरणा होती, असं सरदेशमुख आवर्जून सांगतात. त्यांच्या मते रवींद्रनाथांनी एक प्रकारे प्राचीन आश्रम संस्कृतीला आधुनिक परिवर्तनाशी जोडून घेतलं. याचबरोबर पाश्चात्त्य साहित्य जगतात कालिदासाच्या साहित्यकृतींचं स्थान काय हे सांगून सरदेशमुखांनी प्रसंगी शेक्सपियर, गटे यांच्या नाटकांशी आणि त्यातल्या पात्रांशी तुलना केली आहे. ही तुलना वरपांगी नाही. तर त्या तुलनेच्या मुळाशी तत्कालीन परिस्थिती आणि पात्रांच्या वर्तणुकीचं विश्लेषण आहे. त्यामुळे कालिदास हा केवळ लोकानुनय करणारा नाटककार होता हा जो त्याच्यावर आरोप केला जातो, त्याला एक प्रकारे छेद देणारे हे पुस्तक आहे.
पुस्तकाच्या दुसऱया भागात सरदेशमुखांनी कालिदासाच्या ‘अभिज्ञान शाकुंतलम्’ नाटकासंबंधी विस्तृत विवेचन केलं आहे. कालिदासाच्या काव्यांमध्ये जसं ‘मेघदूत’ सगळ्यात लोकप्रिय झालं, तसंच त्याने लिहिलेल्या नाटकांत ‘अभिज्ञान शाकुंतलम्’ हे नाटक रसिकांच्या सर्वाधिक पसंतीस उतरलं. त्यामुळे सरदेशमुखांनी त्याची ही नाटय़कृतीच विवेचनाला घेतली असावी. त्यांच्या मते ‘शाकुंतल’ हे नाटक कालिदासाचं सर्वस्व मानलं जातं. नाटय़ात्मकतेच्या दृष्टीने ते खरंही आहे. मृगयेच्या निमित्ताने वनात झालेली दुष्यंत-शकुंतलेची भेट, त्यांचा गांधर्वविवाह, परत राजधानीला जाताना दुष्यंताने आपली आठवण म्हणून तिला दिलेली मुद्रिका, गर्भ राहिल्यावर दुष्यंताकडे निघालेली शकुंतला, त्या प्रवासात नदीत पडलेली आणि माशाने गिळंकृत केलेली तिची मुद्रिका, परिणामी दुर्वासांच्या शापामुळे दुष्यंताला शकुंतलेचं झालेलं विस्मरण आणि त्याने तिला नाकारणं, पुढे कोळ्याला माशाच्या पोटात ती मुद्रिका सापडणं, त्याने ती दुष्यंताला देणं, त्याला आपली चूक उमगणं आणि मग मुलासह त्याने शकुंतलेचा केलेला स्वीकार… असा सारा पटच नाटकाला अनुकूल. साहजिकच कालिदासाने या कथेतील नाटय़ात्मक जागा हेरल्या नसत्या तरच नवल होतं. उलट त्याने दुष्यंत-शकुंतलेची वनातली भेट आणि दुष्यंताने शकुंतलेला भर दरबारात नाकारणं या दोन प्रसंगांत प्रणय आणि शोक-मानापमानाचं असं काही मायाजाल उभं केलं आहे की, रसिकाला ते भुरळ घालतंच. ‘कालिदास आणि शापुंतल ः एक अर्घ्यदान‘ या साहित्यकृतीची खासियत म्हणजे सरदेशमुख ‘अभिज्ञान शाकुंतल’ची कथा सांगतानाच त्यातील प्रसंग आणि पात्रांच्या वर्तणुकीचं अतिशय मार्मिक असं विश्लेषण करत जातात.
‘अभिज्ञान शाकुंतल’ हे एक प्रकारे नियतीने रंगवलेलं नाटय़ आहे. सामान्य माणसांच्या आयुष्यात नियतीचा खेळ कसा चालतो, त्याचं उत्तम सूचनच या नाटकात आहे. त्यामुळेच शेक्सपियरच्या नाटकांतील पात्रांशी ‘शाकुंतल’मधील पात्रांची तुलना करताना सरदेशमुख म्हणतात, “तरुण हॅम्लेट विवेकाने वागतो तरी आपल्यावर झालेल्या घोर अन्यायाचे परिमार्जन करण्याच्या झटापटीत त्याला हिंसा करावी लागते. तसंच दुष्यंत कितीही चांगला म्हटला तरी समवेदन आणि संगती यांच्या संदर्भाने तो फार अविवेकी ठरतो. याच तर दैवयोगाच्या गोष्टी असतात.’’ म्हणजे मनुष्यप्राण्याला जरी आपल्या आयुष्यात दुःखाचे कोणतेच भोवरे नको असले तरी ते टाकल्याशिवाय नियतीला चैन पडत नाही आणि त्याशिवाय नाटय़ही निर्माण होत नाही. शेवटी सरळमार्गी सरधोपट नाटक कोणाला आवडणार?
सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे कालिदासावर आत्यंतिक प्रेम करणाऱया सरदेशमुखांनी या नाटकातील संहितेचा एक महत्त्वाचा दोषही अधोरेखित केला आहे. त्यांच्या म्हणण्यानुसार, दुष्यंत शकुंतलेला नाकारतो आणि शकुंतला तिथून बाहेर पडते, तिथेच हे नाटक संपवायला हवं होतं. त्यामुळे नाटक शोकात्म झाले असते खरे, पण त्याला अधिक नाटय़ात्मक उंची प्राप्त झाली असती, परंतु तत्कालीन रंगभूमी संकेतांनुसार कालिदासाने ‘अभिज्ञान शाकुंतल’चा शेवट सुखात्म केला. मात्र इथेच त्याचा नाटय़प्रभाव उणावतो, असं सरदेशमुख म्हणतात.
हे पुस्तक म्हणजे सरदेशमुखांनी कालिदासाला दिलेली मानवंदनाच आहे. त्यामुळे त्यांनी संपूर्ण पुस्तकभर कालिदासाची त्या अर्थाने वाहवाच केली आहे. मात्र कालिदासाच्या साहित्यावर आक्षेप घेणाऱयांचीही कमी नाही. त्यांच्या मते, कालिदासाचं साहित्य हे रसिकाश्रयी साहित्य आहे. त्यात लोकानुनय आणि लोकरंजन मोठय़ा प्रमाणावर आहे. अर्थात हा आक्षेप काही प्रमाणात खरा असला तरी त्याचा अत्युच्च कोटीचा कल्पनाविलास कुणालाच नाकारता येणार नाही. त्या अर्थाने कालिदासाचं साहित्य अजरामर आहे. आषाढाच्या पहिल्या दिवशी मेघ बरसोत वा न बरसोत, कालिदासाच्या साहित्याचे मेघ बरसतच राहणार! माधव ज्युलियन यांच्यासारख्या भाषाप्रभूलाही तो कालिदासाचा प्रभाव टाळता आला नाही. म्हणून तर छंदोरचनेसाठी मंदाक्रांता वृत्ताचे उदाहरण रचताना ते लिहून गेले –
मेघांनी हे गगन भरतां गाढ आषाढमासी
होई पर्युत्सुक विकल तो कांत एकांतवासी
तन्निश्वास श्रवुनि रिझवी कोण त्याच्या जिवासी?
मन्दाक्रान्ता ललित कविता कालिदासी विलासी…
