>> आशुतोष बापट
शिखरेश्वर किंवा प्रेह विहार हे कंबोडियामधले सर्वार्थाने वेगळे मंदिर आहे. म्हणजे याचे स्थापत्य खास ख्मेर स्थापत्यच आहे, परंतु हे वसलेले आहे एका वैशिष्टय़पूर्ण ठिकाणी आणि त्या मंदिरातला देवही कंबोडियामध्ये न दिसणारा…गणपती बाप्पा! सीएम रीपपासून जवळ जवळ 140 कि. मी. अंतरावर हे ठिकाण आहे.
जमिनीच्या मालकीवरून, हद्दीवरून होणारी भांडणे जगात सर्वत्र पाहायला मिळतात. अगदी शेताच्या तुकडय़ाच्या हद्दीपासून ते दोन देशांच्या सीमेवरील प्रदेशापर्यंत असलेल्या जमिनीच्या मालकीवरून होणारी भांडणे. कंबोडिया आणि थायलंड या एकमेकांना लागून असलेल्या देशांच्या बाबतीत असेच झाले. ही जमीन, हा डोंगर आणि त्या डोंगरावर असलेले मंदिर हे कंबोडियाचे का थायलंडचे याचा वाद अगदी आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात गेला. जवळ जवळ 30 वर्षे हे भांडण सुरू होते आणि शेवट न्यायालयाने कंबोडियाच्या बाजूने निकाल दिला व ती वास्तू, ती जागाही कंबोडियाच्या ताब्यात आली. ती वास्तू म्हणजेच हे शिखरेश्वर किंवा प्रेह विहार इथले मंदिर. शिखरेश्वर किंवा प्रेह विहार हे कंबोडियामधले सर्वार्थाने वेगळे मंदिर आहे. म्हणजे याचे स्थापत्य खास ख्मेर स्थापत्यच आहे, परंतु हे वसलेले आहे एका वैशिष्टय़पूर्ण ठिकाणी आणि त्या मंदिरातला देवही कंबोडियामध्ये न दिसणारा…गणपती बाप्पा! सीएम रीपपासून जवळ जवळ 140 कि. मी. अंतरावर असलेले हे ठिकाण.
एका उंच डोंगरावर हे मंदिर बांधलेले आहे. सीएम रीपच्या ईशान्येला 140 कि.मी. अंतरावर थायलंडच्या सीमेला लागून असलेल्या डांगरेक डोंगररांगांमध्ये वसले आहे हे प्राचीन देवालय. जुलै 2008 मध्ये या मंदिराला जागतिक वारसास्थळाचा दर्जा प्राप्त झाला. 300 वर्षे या मंदिराचे बांधकाम सुरू असल्यामुळे इथे ख्मेर स्थापत्यशैलीच्या विविध अंगांचे दर्शन होते. इ. स. च्या 9 व्या शतकात कंबोडियाचा सम्राट यशोवर्मन याने हे शिव मंदिर बांधायला सुरुवात केली. शिखरावर वस्ती करणारा देव तो शिखरेश्वर असे सरळ सोपे नाव. राखाडी आणि पिवळ्या रंगाच्या वाळूकाश्मात (सँडस्टोन) या मंदिराचे बांधकाम केलेले आहे. त्याचसोबत लाकडी फळ्यांचा वापरदेखील मोठय़ा प्रमाणावर केला गेला. या मंदिराचे बरेचसे बांधकाम सूर्यवर्मा पहिला (1006-1050) आणि सूर्यवर्मा दुसरा (1113-1150) याच्या काळात झालेले आहे. या मंदिरात मिळालेल्या शिलालेखावरून अजून काही महत्त्वाच्या गोष्टींवर प्रकाश पडतो. हे शिलालेख संस्कृत भाषा आणि ख्मेर लिपीमध्ये कोरलेले आहेत. या शिलालेखानुसार राजा सूर्यवर्मा दुसरा याने या मंदिरात धार्मिक विधी पार पडले, मोठा उत्सव केला आणि त्याप्रित्यर्थ विविध दाने दिल्याचे उल्लेख दिलेले आहेत. राजाने आपला ब्राह्मण गुरू दिवाकर पंडिताला यानिमित्ताने छत्र, सुवर्णपात्र तसेच हत्ती दान म्हणून दिल्याचा उल्लेख या शिलालेखात करण्यात आला आहे. दिवाकर पंडिताने या मंदिर उभारणीत विशेष लक्ष घातले होते आणि मंदिर पूर्ण झाल्यावर एक सोन्याची नटराजाची मूर्ती या मंदिराला दान केली होती. हा दिवाकर पंडित उदयादित्यवर्मन-2, हर्षवर्मन-3, जयवर्मा-4, धरणींद्रवर्मा-1 आणि सूर्यवर्मा-2 अशा 5 ख्मेर सम्राटांचा राजगुरू होता. सूर्यवर्माच्या सांगण्यावरून या राजगुरूने विविध मंदिरांना भेटी दिल्या, काहींचा जीर्णोद्धार केला. तसेच प्रत्येक गोपूर दरवर्षी सजवले गेले पाहिजे असा आदेशच काढला. मौल्यवान धातूच्या पत्र्याने त्याने मुख्य मंदिर मढवून घेतले.
सीएम रीपपासून या डोंगराच्या पायथ्याशी आल्यावर एक पर्यटक केंद्र आहे. इथून 4 बाय 4 ड्राईव्हनेयुक्त 6 आसनी जीपसारखे वाहन घेऊनच डोंगरावर जावे लागते. त्याचे कारण एकतर हे मंदिर थायलंड सीमेवर आहे आणि या डोंगरावर जाण्याचा रस्ता तीव्र चढाचा आहे. डोंगर चढून गेल्यावर आपण एका छोटय़ाश्या वस्तीपाशी येतो. समोरच आपल्याला डोंगरवर थायलंड सैन्याची चौकी आणि थायलंडचा झेंडा लावलेला दिसतो. इथून रस्ता उजवीकडे वळतो आणि आपण एका प्रचंड लांबच लांब दगडी मार्गावरून पुढे चढून जावे लागते. मंदिराला एकूण 5 गोपुरे आहेत. ती टप्प्याटप्प्याने सामोरी येतात. गोपुरांच्या दरवाज्यावर घोडय़ावर बसलेली दंपती तसेच गोवर्धनगिरिधारी श्रीकृष्णाची शिल्पे आहेत.
गोपुरे पार करत करत आपण उंचावर एका मोठय़ा वास्तूत येऊन पोहोचतो. इथे मोठय़ा दगडी दरवाज्यातून आत गेल्यावर समोर उंच चौथऱ्यावर मुख्य मंदिर दिसते. या मंदिराचा प्रकार चारही बाजूंनी ओवऱ्या बांधून बंदिस्त केलेला आहे. या ओवऱ्या आतून एकसलग आहेत. म्हणजे जणू एक लांबच्या लांब मार्गिका असून तिला एका बाजूने अखंड भिंत, तर दुसऱ्या बाजूने एकाला एक लागून खिडक्या केलेल्या आहेत. मुख्य मंदिरात चढून जायला काही पायऱ्या आहेत आणि आतमध्ये आपल्याला गणपती बाप्पा विराजमान झालेले दिसतात आणि खरंच आश्चर्याचा धक्का बसतो. काळ्या पाषाणातली गणपतीची मूर्ती पाहून फार छान वाटते. इतके वर चढून आल्याचे समाधान लाभते. कंबोडियन टोपीसारखा मुकुट असलेली गणपतीची मूर्ती अंदाजे दीड फूट उंचीची आहे. एका हातात बहुधा सुळा आणि दुसऱ्या हातात भांडं असून त्यावर सोंड टेकवलेली आहे. गणपतीचे कान त्याच्या खांद्याच्याही खालीपर्यंत आलेले आहेत.
आल्यापावली बाहेर जाऊन त्या मंदिराला पूर्ण वळसा घालून मागच्या बाजूला डोंगराच्या कडेला जाता येते. हा भाग पण फार सुरेख आहे. इथून खाली आपण जिथून आलो ते पर्यटक केंद्र, त्याच्या दारात लावलेल्या बसेस आणि गाडय़ा, त्याच्या बाजूला असलेला पाण्याचा मोठा तलाव आणि लांबवर सीएम रीपकडे जाणारा रस्ता दिसतो. बाजूला कुलेन डोंगर रांग आणि दुसऱ्या बाजूला थायलंड देशाच्या सैन्याच्या चौक्या असा अत्यंत देखणा नजारा इथून पाहायला मिळतो. या मंदिराबद्दल सांगण्यासारखे बरेच काही आहे. इतक्या उंचावर देखणे मंदिर आणि त्यात असलेला बाप्पा व आजूबाजूचा आसमंत बघून इथे आल्याचे सार्थक होते.
(लेखक लोकसंस्कृतीचे अभ्यासक आहेत)
