>> डॉ. अनिल कुलकर्णी
आज राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरण राबवत असताना शिक्षकांना वेगवेगळ्या संकल्पना स्पष्ट करण्यासाठी, स्वतः कौशल्यावर आधारित व नावीन्यपूर्ण प्रशिक्षणाची आवश्यकता आहे. फिनिश एज्युकेशन सिस्टीममधील मुलांना हॅपी चिल्ड्रन समजले गेले आहे. पारंपरिक प्रशिक्षणाबरोबरच फिनलंड येथील पद्धती नवीन शैक्षणिक धोरणानुसार कशा प्रकारे काही पाठय़पुस्तकांतील घटकांसाठी भारतात राबवता येईल याचा विचार होण्याची गरज आहे.
सलग पाच वर्षे फिनलंड हा देश आनंदी देश म्हणून सर्वोच्च स्थानावर आहे. येथील शिक्षण पद्धती सद्य परिस्थितीत सर्वोत्तम शिक्षण पद्धती आहे. अनेक वर्ष फिनलंड येथे राहून तेथील शिक्षण व्यवस्थेचा अभ्यास करून फिनलंडने नेमके कसे शिक्षण पद्धतीत यश मिळवले, यासंदर्भात प्रशिक्षण शिक्षकांना देताना व त्यांचे शंकासमाधान करताना हेरंब व शिरीन कुलकर्णी यांनी फिनलंडचा इतिहास, शिक्षण पद्धतीचे सरकारशी नातं, रंजक परीक्षा पद्धती, व्यावसायिक शिक्षण, रंजक अध्ययन अध्यापनाच्या पद्धतीचे निरीक्षण करून फिनलंडमध्ये असं काय आहे, ज्याच्यामुळे तेथील शिक्षण पद्धती यशस्वी मानली जाते याचा अभ्यास केला.
फिनलंड शिक्षण पद्धतीची माहिती भारतीय शिक्षकांना देत असतानाच फक्त व्याख्याने न देता शिक्षकांनाही सहभागी करून घेतले. फिनलंडमध्ये जसा रंजक गृहपाठ देतात तसा शिक्षकांना दिला. शिक्षकांच्या 20 बॅच घेण्यात आल्या व हजारो शिक्षक त्यातून प्रशिक्षित झाले. यामध्ये जे अनुभव व माहिती मिळाली त्याचा उपयोग करून भारतात आपण कशा प्रकारे यशस्वी पद्धत राबवू शकतो, यासाठी सातत्याने प्रयत्न केले. शिक्षकाना फिनलंडमधील शाळेचा अनुभव देण्याचाही प्रयत्न केला आणि त्या अनुभवावर आधारित भारतातही नवीन शैक्षणिक धोरणाच्या पार्श्वभूमीवर कोणत्या उपाययोजना करून प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील शिक्षणात या पद्धतीचा सकारात्मक वापर कसा करता येईल याचे उदाहरणांसह केवळ आदर्शवादी उदाहरण देण्याचा प्रयत्न त्यांनी केला नाही, तर भारतात दोन प्रकारच्या शाळा प्रायोगिक तत्त्वावर त्यांनी सुरू केल्या आहेत आणि त्याला उत्तम प्रतिसाद मिळत आहे. पुणे येथील द अकॅडमी स्कूल व बंगळुरू येथील सिलिकॉन व्हॅली शाळा याच धर्तीवर वेगवेगळे प्रयोग करत पालकांसाठी कुतूहलाचा विषय बनल्या आहेत.
हेरंब व शिरीन कुलकर्णी हे फिनलंडमध्ये गेल्या 17 वर्षांपासून राहून फिनलंडच्या शिक्षण पद्धतीचा अभ्यास करतात व तिथे होणारे प्रयोग भारतासाठी असे अनुकूल ठरतील याचा विचार करतात आणि ते भारतातील शिक्षकांसाठी कसे मार्गदर्शक ठरतील याचे प्रशिक्षण ते शिक्षकांना देतात.
फिनलंडमधील शिक्षकाला असलेली स्वायत्तता, प्रत्येक विद्यार्थ्याची बलस्थाने ओळखून त्याच्यासाठी योग्य नोकरी, व्यवसायाच्या संधी ओळखून त्या दिशेने त्याला दिले जाणारे शिक्षण, शिकण्यातील अडचणीवर केली जाणारी उपाययोजना आणि मात, स्पर्धेचे रूप घेतलेल्या परीक्षांना बगल देऊन विषयाच्या आकलनावर दिलेला भर ही सगळी वैशिष्टय़े आपल्यासमोर येतात.
नव्या शैक्षणिक धोरणाची अंमलबजावणी करत असताना अनेक गोष्टींमुळे सकारात्मक फरक पडेल तसेच फिनलंडने वापरलेले तंत्र ही आपण आपल्या शिक्षण व्यवस्थेत वापरून शिक्षण व प्रशिक्षण यात बदल घडवून आणू शकतो.
Council for creative education finland ही संस्था फिनलंड येथे स्थापन करून तसेच देश-विदेशात फिरून विविध प्रकारच्या परिसंवादात भाग घेऊन, शिक्षण प्रशिक्षणात सहभागी होऊन तेथील अनुभव व फिनलंड अनुभवाच्या आधारे नावीन्यपूर्ण उपक्रम राबविण्यात त्यांचा प्रयत्न असतो. अनेक शिक्षकांनी फिनलंड येथील शिक्षण पद्धती पाहण्यासाठी तेथील शाळांना भेटी दिल्या आहेत.
सीसीईच्या अनेक ध्येयांपैकी एक ध्येय भारतातील शाळांचं विकसन हे होतं. त्यामुळे भारतातील शाळांमध्ये फिनिश पद्धतीने शिकवता येईल व त्यामधून विद्यार्थ्यांचे हित होईल हे लक्षात घेऊन या संस्थेच्या अंतर्गत काही राज्यांच्या सरकारांच्या मदतीने त्यांनी आपलं शैक्षणिक कार्य छत्तीसगढ, गोवा, दिल्ली, महाराष्ट्र या राज्यांमध्ये शैक्षणिक काम सुरू केलं. हे कौतुकास्पद आहे. त्यातील शिक्षकांसाठी त्यांनी अनेक अभ्यासक्रम विकसित करून ते राबविले आहेत. केवळ व्याख्याने न देता शिक्षकांचा सहभाग या प्रशिक्षणात घेतला. नवीन शैक्षणिक धोरणाच्या पार्श्वभूमीवर भारताने कोणती काळजी घ्यावी, कोणत्या उपायांनी भारताचे शिक्षण धोरण अधिक उपयोगी बनेल, फिनलंड शिक्षण पद्धतीतील कोणते भाग भारतात स्वीकारू शकतो, महाराष्ट्रात कोणते उपाय करून शिक्षण अधिक उत्तम बनवता येईल.
फिनलंडच्या शिक्षण पद्धतीची तोंड ओळख व इतिहास तसेच यशस्वी फिनलंडमधील बाल शिक्षण, पूर्वप्राथमिक शिक्षण, लहान मुलं व शिक्षणाची भाषा आणि शिक्षक पात्रता, फिनलंडमधील शालेय शिक्षण पहिली ते नववी, फिनलंडच्या शाळांमधील काही रंजक गोष्टी, प्राथमिक शिक्षणात उच्च शिक्षणाची तयारी, फिनलंड परीक्षा पद्धती, राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाच्या अनुषंगाने महाराष्ट्र राज्यासाठी ज्ञानाची किंवा पद्धतीची उपयुक्तता महत्त्वपूर्ण आहे. छोटा देशही शिक्षणात उत्तुंग भरारी घेऊ शकतो.
अगदीच लहान मुलांना पुस्तकांच्या पलीकडचं जग प्रत्यक्ष दाखवायला हवं. पुस्तकांच्या पानांपेक्षा झाडावरच्या पानांचे निरीक्षण, फुलांचे निरीक्षण, फुलांचा सुगंध याच्या जाणिवेत त्यांना रमू द्या. भवताल ओळखीचे झालं की, शिकणं सुलभ होतं. पुस्तकांतल्या रूक्ष शब्दांचा अर्थ निसर्गात शोधता यायला हवा.
अशाच प्रकारे फिनलंडमध्येही पूर्वप्राथमिक शिक्षणाचा विचार करताना पुस्तकांच्या पलीकडे जेआहे, त्याचा परिचय अधिक करून दिला जातो. फिनलंडमध्ये प्रीस्कूलच्या रचनेचा मूळ उद्देशच विद्यार्थ्यांना शाळेसाठी तयार करणे हा असतो. शाळेत जाण्याआधी मुले शाळेत आवश्यक कौशल्याने युक्त असावीत असं अपेक्षित असल्यामुळे काही सवयी मुलांना येथे लावल्या जातात. वयाची सहा वर्षे पूर्ण झालेली मुलं इथे येतात. मुलं शाळेसाठी याच काळात तयार झाली तर नंतरची प्रक्रिया सोपी जाते. इथे कोणत्याही प्रकारचं पुस्तकीं शिक्षण न देता खेळामधून त्यांना सामान्य ज्ञान दिलं जातं. कारण या वयात मेंदूचा सर्वार्थाने विकास होत असतो.
इथे पाठय़क्रमापेक्षा अभ्यासक्रमाला जास्त महत्त्व दिलं जातं. भाषिक विकास पर्यावरण, निरीक्षण, माझा समाज, कुटुंब, माझी शाळा आणि मी तसेच शारीरिक क्षमतांचा विकास आणि अभिव्यक्ती विकास अशा बाबींचा विचार येथे केला जातो.
फिनलंड हा आनंदी देश व सर्वोत्तम शिक्षण पद्धती असलेला देश म्हणून ओळखला जातो. या देशाने शिक्षण पद्धतीत नक्की कोणते बदल केले, ज्यामुळे ही पद्धत इतकी यशस्वी झाली. अशा प्रकारच्या सकारात्मक गोष्टींचा अंतर्भाव भारतातील शैक्षणिक धोरणाच्या पार्श्वभूमीवर सीसीईअंतर्गत (centre for creative education) त्यांच्या येथील शाळेत त्यांनी अशाच पुस्तकांच्या पलीकडील उपक्रमांची सुरुवात केली आहे.
